NNP -Net National Product
“निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन मिळवण्यासाठी देशाच्या अर्थव्यवस्थेत एका वर्षाच्या कालावधीत उत्पादित होणाऱ्या सर्व अंतिम वस्तू आणि सेवांचे पैशातील मूल्य, या मूल्यातून घसारा / झीज खर्च वजा केला असता मिळणारे एकूण उत्पन्न म्हणजे निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन होय.”
NNP = GNP – Depreciation ( Depreciation – घसारा / झीज)
उटा – NNP प्राप्त करताना स्वदेशी नागरिक देवंद्रने विदेशात (अमेरिकेत) प्राप्त केलेल्या उत्पन्नाची बेरीज केली जाते व विदेशी नागरिक जॉर्जने आपल्या देशात (स्वदेशी /भारतात) प्राप्त केलेल्या उत्पन्न बजा केले जाते.यातून जे निच्चळ राष्ट्रीय उत्पादन प्राप्त होते या निच्वळ उत्पादनातुन जेव्हा घसारा झीज खर्च वजा केला जातो तेव्हा निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन प्राप्त होते.
उत्पन्न / घटक खर्चा पद्धती –
उत्पन्न पद्धतीत एका वर्षाच्या काळात देशातील व्यक्ती व संस्था यांनी मिळविलेल्या निव्वळ उत्पन्नाची बेरीज करुन राष्ट्रीय उत्पन्नाची निश्चिती केली जाते. प्रा.बाऊले व रॉबर्टसन यांच्या मते उत्पन्न पद्धतीत आयकर देणारे व न देणारे अशा दोघांच्या उत्पन्नाचा समावेश होतो.
राष्ट्रीय उत्पन्न = एकूण खंड + एकूण श्रम
+ एकूण व्याज + एकूण लाभ
उत्पन्न पद्धत सेवा क्षेत्राचे स्थूल देशांतर्गत उत्पादन दर्शविते.
– खर्च / उपभोग बचत पद्धती
खर्च पद्धती ही उपभोगावर आधारलेली असून या पद्धतीत एका वर्षाच्या काळात देशात होणार्या एकूण खर्चाची म्हणजे खासगी व सरकारी खर्च यांची बेरीज करुन राष्ट्रीय उत्पन्न मोजले जाते. म्हणून या पद्धतीत उत्पन्नाचा भाग एक तर उपभोगावर खर्च होतो किंवा बचत केली जाते.
खर्च पद्धतो = बचत + उपभोग खर्च
* उत्पादन / मालसाठा पद्धती
उत्पादन पद्धतीत एका वर्षाच्या काळात अर्थव्यवस्थेत प्रत्येक क्षेत्राकडून उत्पादन झालेल्या अंतिम वस्तू व सेवांचे पैशातील मूल्य विचारात घेतले जाते.
1) उत्पादन पद्धती वस्तू आणि सेवांची निव्वल मुल्य गृद्धी दर्शविते.
2) राष्ट्रीय उत्पन्न मोजमापनासाठी उत्पन्न आणि उत्पन्न पद्धतीचा एकत्रीत वापर केला जातो.
A) अर्थतज्ज्ञ कुझनेट हा उत्पादन पद्धतीस वस्तू व सेवा पद्धती म्हणतो.
उत्पादन पद्धत = जीडीपी + देशातील नागरिकांचे विदेशात मिळवलेले उत्पन्न – घसारा
राष्ट्रीय उत्पादनाचे दुहेरी मापन टाळण्यासाठी उत्पादन पद्धतीत दोन वर्यायी पद्धती सांगितल्या जातात.
1) अंतिम वस्तू पद्धती
अंतिम वस्तू म्हणजे अशा वस्तू ज्या उपभोगासाठी वापरल्या जातात. अंतिम वस्तू पद्धतीत फक्त अंतिम वस्तू व सेवांचे मूल्य विचारात घेऊन राष्ट्रीय उत्पन्न मोजले जाते. कारण अंतिम वस्तूच्या मूल्यात मध्यम वस्तूच्या मूल्याचा समावेश केलेला जातो.
२) मूल्यवृद्धी पद्धती
राष्ट्रीय उत्पन्नाची दुहेरी गणना टाळण्यासाठी मूल्यवृद्धी पद्धती वापरतात. एकच वस्तू दोन
वेळा राष्ट्रीय उत्पन्नात मोजली जाऊ नये यासाठी या पद्धतीचा अवलंब केला जातो.
उदा. – शेतकरी कापसाचे उत्पादन करतो आणि तो व्यापाऱ्यास ७०० रु. ला विकतो.
व्यापाऱ्याने तो कापूस सूतगिरणी मालकास १००० रु. ला विकला. सूतगिरणी मालक त्या
कापसापासून कापड तयार करून किरकोळ व्यापाऱ्यास १३०० रु. ला विकतो. किरकोळ
व्यापारी तयार कापड उपभोक्त्यास १४०० रु. ला विकतो. शेतकरी ७०० का व्यापारी…
रु., सूतगिरणी मालक ३०० रु., किरकोळ व्यापारी १०० रु. ची मूल्यवृद्धी करतो. या सर्व
मूल्यवृद्धीची बेरीज १४०० रु. आहे. म्हणून या पद्धतीने १४०० रु. राष्ट्रीय उत्पन्नात मोजले जातात.
– क्रयशक्ती (खरेदीशक्ती) समानता
(Purchasing Power Parity – PPP)
१) या निर्देशांकाचा वापर दोन चलनांच्या क्रयशक्तीची (खरेदीशक्ती) तुलना करण्यासाठी केला जातो.
२) कोणत्याही देशाच्या चलनाच्या क्रयशक्तीची तुलना अमेरिकन डॉलरच्या क्रयशक्तीशी केली जाते.
३) अमेरिकेत एका डॉलरमध्ये जेवढ्या वस्तू व सेवा विकत घेऊ शकतो, तेवढ्याच वस्तू व सेवा विकत घेण्यासाठी भारतात जेवढे रुपये लागतील तेवढ्या रूपयांची व एका डॉलरची क्रयशक्ती समान आहे असे म्हणतात.
४) क्रयशक्ती समानतेचा दर हा दोन चलनांचा ‘वास्तविक विनिमय दर’ दर्शवित असतो.
4) क्रयशक्ती समानता दर हा मौद्रिक विनिमय दरापेक्षा भिन्न असतो.
– हरित जी.डी.पी. (Green GDP)
१) हरित जीडीपी मापन सूत्र
हरित जीडीपी = पारंपरिक जीडीपी – पर्यावरणीय हासाचे मूल्य- हरित जी डी पी मोजण्याचे सूत्र
२) १९९० मध्ये हरित जीडीपी ची संकल्पना विकसित करण्यात आली.
३) हरित जीडीपी मध्ये मानवी कल्यानावर परिणाम करणारे प्रदूषण आणि नैसर्गिक साधन-सामग्रीची कमी होणारी किमत या घटकांचा विचार केला जातो.
४) देशाची आर्थिक वृद्धी होत असतानाच, पर्यावरणाचा हाससुद्धा होत असतो. पर्यावरणाचा -हास झाल्यामुळे राष्ट्रीय उत्पन्नावर त्याचा परिणाम – होतो.
५) देशाचा जी.डी.पी काढताना पर्यावरणाचा -हास विचारात घेऊन जी.डी.पी. काढला तर त्याला हरित जी.डी.पी. असे म्हणतात.
६) भारतात हरित जीडीपीसंदर्भात सर पार्थ दासगुप्ता यांच्या अध्यक्षतेखाली एक समिती नेमली. या समितीने एप्रिल २०१३ ला ‘Green National Accounts in India -AFramwork’ हा अहवाल सादर केला. या अहवालामध्ये हरित जीडीपी मोजताना नैसर्गिक स्रोत, मानवी भांडवल आणि पायाभूत संपत्तीचे मूल्य विचारात घेण्याची शिफारस केली.
* केंद्रीय सांख्यिकीय कार्यालय = सीएसओ
स्थापना – 1954
कार्यप्रारंभ – 1955
मुख्यालय दिल्ली
औद्योगिक सांख्यिकी विभाग – कोलकाता
1954 सीएसओ मध्ये 1951 ची केंद्रीय सांख्यिकीय संस्था वर्ग करण्यात आली.
सीएसओ – कार्य राष्ट्रीय उत्पन्नाचे मापन करणे
– उत्पादन पद्धती
– उत्पन्न पद्धती
सीएसओ राष्ट्रीय उत्पन्नाची आकडेवारी राष्ट्रीय लेखा सांख्यिकी नावाने प्रकाशित करते.
सीएसओ प्रकाशित आकडेवारी
1) वार्षिक औद्योगिक निर्देशांक
2) राष्ट्रीय उत्पन्न
3) ग्राहक किंमत निर्देशांक सांख्यिकी आकडे
4) आर्थिक / सामाजिक
